In de voorbereiding van deze overweging hoorde ik een radioreclame van ‘De Verleiders’ een toneelstuk met messcherpe satire. En ineens drong dat thema ‘verleiding’ bij me binnen. Termen als ‘verborgen verleiders’, ‘sensuele verleiding’, restaurants met de naam ‘De verleiding’. Maar ook een reclamespotje over ‘de tederste verleiding, sinds er chocolade is’. Ik geloof dat het een spotje uit de negentiger jaren was van een nog steeds bekend chocolademerk. Verleiding, ook wel bekoring genoemd, wordt door de reclame voorgesteld als spannend, de zintuigen prikkelend en vol genot. Daar kunnen we toch niet aan voorbij gaan, zo iets belangrijks kunnen we toch niet missen!
Nu gaat het in het evangelie van vandaag ook wel over een verleiding, maar niet over een verleiding die te maken heeft met speciale belevenissen van onze zintuigen zoals smaak, aanraking en geur. Neen, de verleidingen waar het hier over gaat gaan veel dieper. Datgene wat hier op het spel staat, datgene wat hier wordt aangekaart, dat heeft met het leven van ieder van ons te maken, met het lukken of het mislukken ervan.
Dit evangelie begint ermee dat Jezus, vervuld van Gods Geest, veertig dagen lang in de woestijn verblijft. Nu is in de Bijbel de woestijn altijd een plaats van onderscheiding, van verheldering. Daarom heeft Lucas bewust die plaats gekozen voor de volgende scene. Want op dit symbolische terrein vindt een onderscheidingsproces plaats, dat voorgesteld wordt als een dialoog tussen de duivel en Jezus. In de Griekse oertekst wordt de duivel “Diabolos” genoemd – letterlijk vertaald als de “door elkaar smijter”. In het Joodse geloof belichaamt die duivel of ook Satan alle machten die de verhouding tussen God en de mensen storen; alle boze krachten, die ons vastkluisteren en bezetten. Zo zou de Satan de prioriteiten van Jezus, zijn geloof en zijn zelfbewustzijn, door elkaar willen gooien en ontredderen. Dat wordt ons duidelijk gemaakt in de vorm van een beeldverhaal, geschilderd met de kleuren van het oude testament en verteld in de vorm van een typisch twistgesprek onder Joodse Schriftgeleerden. Satan schotelt Jezus door zijn vragen verleidelijke alternatieven en attractief voorgestelde wegen voor, die Hem roem, aanzien en snel succes beloven. En naargelang Jezus – en met Hem verbonden dus ook wij – die vragen beantwoorden, vinden die antwoorden ook hun weg naar het eigen zelfbewustzijn, de eigen prioriteiten en de eigen praktijk. Natuurlijk altijd met de daaruit voortvloeiende gevolgen. De vragen waarover het in dit twistgesprek gaat zijn: Waarvan en waarvoor leeft Gij? Waar knielt Gij voor? Wie, of hoe, vertrouwt of gelooft Gij?
In de eerste bekoring zou Satan Jezus graag verleiden om stenen in brood te veranderen. Hij zegt tegen Hem: “Als Gij de zoon van God zijt, zeg dan tegen deze stenen dat zij brood moeten worden.” Door die verleiding probeert Satan ons, mensen, tot onze ‘buik’, tot verlangen naar genot en materiele waarden, te reduceren. En het klopt ook! Brood te hebben, voldaan en rijk te zijn, iets te hebben en iets te zijn: dat hoort allemaal bij onze basisverlangens. En het brood symboliseert de vervulling van die verlangens naar welstand en rijkdom. Dan is het niet voldoende om een stuk grond te bezitten en daar een huis op te bouwen. Neen, het gaat dieper. Het gaat hier om de vraag wat mijn leven uiteindelijk zekerheid geeft! Is het mijn salaris, mijn pensioen, het vermogen dat ik bezit? Is mijn verlangen naar brood al gestild wanneer de rekening klopt, de koelkast goed gevuld is en mijn pantoffels ‘s avonds klaarstaan? Om voldaan te zijn – zo geeft Jezus Satan ten antwoord – is er meer nodig: Liefde, relatie, openheid, vertrouwen en geloof.
Ik kan mijn levensstandaard niet verzekeren met de dingen van deze wereld en ik moet dat ook niet. Zeker, iedereen heeft geld nodig om in zijn levensonderhoud te voorzien, dat spreekt vanzelf. Maar hoe belangrijk zijn die materiele dingen doorgaans voor mij? Bezit ik mijn geld, of bezit het geld mij? Heb ik meer rijkdom vergaard dan ik voor een redelijk verzekerd levensonderhoud nodig heb? De menselijke oerwens naar brood en een thuis is tegelijk ook de oer-verleiding om die wens met behulp van geld en bezit in vervulling te doen gaan. Maar Jezus zegt: “De mens leeft niet van brood alleen, maar van ieder woord dat uit Gods mond komt.” Daarmee bedoelt Hij dat de mens ook geestelijk voedsel nodig heeft om niet te verkommeren – en juist dat geestelijk voedsel wil Hij ons geven.
Een tweede oerwens van de mens, en dus ook een bron van verleiding is: Erkend te worden en aanzien te genieten! Hoe goed doet het ons mensen niet om door de anderen aardig gevonden te worden, erkend te zijn; en hoe dikwijls sloven we ons niet uit opdat ons dat telkens weer zou lukken?
„Als Ge voor mij neervalt en mij aanbidt, zult Gij dat allemaal bezitten”, zegt Satan tegen Jezus. En dat is toch juist waar zoveel mensen mee beginnen: ze onderwerpen zich en passen zich aan aan alles wat de moderne afgoden van ons verwachten. De afgod reclame bijvoorbeeld, die ons duidelijk maakt dat alleen jonge en dynamische mensen gevraagd zijn. En dan doen wij alles om zo veel mogelijk aan die vereisten te voldoen. We laten ons liften, we diëten tot we eens ons wegen en we joggen dat het een lust is; we brengen zware offers en doen ons steeds meer dwang aan, zodat je je afvraagt: “Ben je nu helemaal gek geworden?”
En hoevelen onder ons maken zich niet afhankelijk van anderen, alleen maar om daardoor voor zichzelf wat lof en erkenning te krijgen. Waarom laten zovelen zich vangen door duistere clubjes of radicale organisaties? Omdat ze daar het gevoel krijgen dat ze meetellen?
Het is een oerwens van de mens om aanzien te vergaren, om naam te maken. En dan is er natuurlijk de verleiding om dat geliefd-worden ook te kopen, tegen elke prijs. Desnoods voor de prijs van onderwerping en afhankelijkheid. Jezus zegt: “De Heer uw God zult ge aanbidden en Hem alleen dienen.” Ik kan er zeker van zijn dat God niet wil dat ik eerst half buiten westen op de grond lig of op mijn neus val, om dan naar Hem, die oppermachtig daar boven zit, op te kijken. Neen, deze God heeft mij vrijheid en waardigheid gegeven en zijn eer en zijn doel bestaan erin dat ik een oprecht vrije mens zou worden.
Dat is de derde oerwens en dus luidt de derde verleiding: Macht uit te oefenen, invloed te nemen, jezelf te ontplooien, onafhankelijk te zijn. Boven op de tinnen van de stadspoort zegt Satan: “Wanneer je Gods zoon bent, stort je dan naar beneden. Probeer het maar. Wat kan er jou gebeuren? Je hebt toch macht!” De mens als doener! Ik alleen kan het! Hoofdzaak: Ik!
Maar waar brengt die macht ons wanneer wij, die haar hebben, alleen maar aan ons eigen voordeel denken en niet aan het welzijn van anderen? Macht is alleen maar menselijk wanneer ze dient en helpt, wanneer ze de ander opricht in plaats van hem te knechten en klein te houden. Hoe gaan wij met de macht, die ons gegeven is en die wij uitoefenen, om? Zijn de mensen die met mij van doen hebben, angstig, terneergeslagen of bedrukt? Of weten ze dat ik hen serieus neem, hen troost en bemoedig?
Daar is de oerwens om macht uit te oefenen en de verleiding om die macht in eigen voordeel te misbruiken. Jezus zegt: “Gij zult de Heer, uw god, niet op de proef stellen.” En Hij verwijst daarbij naar de manier waarop God zijn macht uitoefent. Aan het kruis wordt dat overduidelijk. Alles, zelfs zichzelf, zal Hij weggeven, alleen maar opdat anderen leven in overvloed zouden hebben.
Het evangelie eindigt met de vaststelling dat de duivel Jezus, na deze drie pogingen tot verleiding, een tijd met rust heeft gelaten. Maar alleen: tot de vastgestelde tijd! En ik vermoed dat wat voor Jezus geldt, zeker ook voor ons geldt: Wij zullen onze verleidingen ook niet voor eens en voor altijd zien verdwijnen. Maar wij kunnen leren om hen op tijd te herkennen en hen zonder angst en gelaten in de ogen te kijken. Dan zijn ze lang niet meer zo gevaarlijk als voorheen. Die veertig dagen van de vasten kunnen ons dat telkens weer leren, of ons weer in herinnering roepen:‘ Mijn geloof in Jezus, dat is de tederste en liefdevolste verlossing, sinds er verleidingen bestaan.’